Napięcie jest naturalną i potrzebną reakcją organizmu na wyzwania i trudne sytuacje. Zyskanie umiejętności radzenia sobie z nim i wykorzystania go w samorozwoju to jedno z ważniejszych procesów, które dziecko powinno przejść w trakcie dojrzewania.
To zarazem wielkie zadanie wychowawcze rodziców, ponieważ stres i nieumiejętność regulowania emocji mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych i emocjonalnych. Z takim fundamentem młode osoby mają znacznie większe szanse na zdrowe i zrównoważone życie w dorosłości.
Tymczasem współczesne dzieci i młodzież coraz częściej doświadczają chronicznego napięcia, co może skutkować nawet wypaleniem uczniowskim. Według publikacji Rzecznika Praw Dziecka problem ten jest coraz bardziej powszechny w Polsce1.
Przyczyny napięcia u dzieci i młodzieży
Główne źródła stresu wśród dzieci i młodzieży to:
- napięty grafik zajęć szkolnych i pozaszkolnych
- presja związana z wynikami w nauce
- wygórowane wymagania rodziców i nauczycieli
- zmiany w życiu rodzinnym (przeprowadzka, zmiana szkoły, początek nauki, rozstanie rodziców, śmierć bliskiej osoby, itd.)
- problemy rówieśnicze i konflikty
- ekspozycja na media społecznościowe
- zaangażowanie emocjonalne w lokalne i światowe problemy społeczne, polityczne i ekologiczne1,2.
Pandemia COVID-19 oraz niektóre zmiany w systemie edukacji (np. nauka zdalna, a co za nią idzie – samotność, odseparowanie od grupy rówieśniczej, brak ruchu na świeżym powietrzu) dodatkowo pogłębiły ten problem2. Uwagę powinien zwrócić odpływ uczniów z edukacji systemowej na rzecz domowej – obecnie ci uczniowie stanowią 1,2% wszystkich dzieci w wieku szkolnym5. Na kondycję zdrowia psychicznego polskich uczniów wpływ ma też sam program szkolny i atmosfera w samych szkołach, gdzie pracą są przeładowane nie tylko dzieci, ale i nauczyciele6.
Należy pamiętać, że każde dziecko jest inne, i wiele z nich w naturalny sposób potrafi i uczy się radzić sobie z napięciem – te dzieci najczęściej mają szczęście mierzyć się ze stresorami odpowiednimi do ich psychofizycznej dojrzałości. Niemniej istotne jest wsparcie i zaangażowanie emocjonalne rodziców – a dzieci i młodzież powszechnie deklarują poczucie wyobcowania i samotności wobec problemów z jakimi się mierzą3. Rodzice – ponieważ sami walczą z własnym stresem, ale i mają wykształconą na niego odporność – mogą mieć tendencję do niezauważania lub bagatelizowania dziecięcych trudności. Empatia, umiejętność udzielenia rzeczywistego wsparcia są kluczowe, bo to także dzięki nim dziecko dojrzewa, rozwijając zarazem zdrowe mechanizmy obronne3.
Co to jest wypalenie uczniowskie?
Wypalenie uczniowskie to przewlekłe zmęczenie, spadek motywacji do nauki i apatia. Objawia się ono problemami emocjonalnymi, takimi jak irytacja, obniżony nastrój czy poczucie bezradności. W skrajnych przypadkach wypalenie może prowadzić do rezygnacji z edukacji oraz problemów zdrowotnych, takich jak: zaburzenia snu, chroniczne bóle głowy czy zaburzenia odżywiania.
Według raportu Instytutu Edukacji Pozytywnej z 2021 r. różne objawy wypalenia uczniowskiego przedstawia już 73% dzieci w Polsce. Badanie to przeprowadzono pod kątem powrotu dzieci do szkół po ograniczeniach związanych z pandemią COVID-19. Wiele z nich (88,8%) jako jeden z czynników zniechęcających ich do przywrócenia nauki stacjonarnej wymieniło obawę przed odczuwaniem większego stresu8. Z kolei badania Rzecznika Praw Dziecka wskazują, że niezadowolenie z życia, ogólne pogorszenie samopoczucia i spadek chęci do nauki odnotowuje się u młodzieży wraz z wiekiem4.
Liczba dzieci wymagających wsparcia psychologicznego rośnie, jednak dostęp do psychologów szkolnych jest w Polsce niewystarczający. Wiele placówek nie posiada psychologa na etacie, co ogranicza możliwości szybkiej interwencji. Należy także zwrócić uwagę na przeciążenie pracą nauczycieli, którzy – wraz z odpowiednim przygotowaniem – mogliby być pierwszymi osobami dostrzegającymi sygnały problemów, z jakimi mierzą się dzieci, tak w nauce, jak w relacjach z rówieśnikami czy opiekunami.
Skutki chronicznego napięcia u młodzieży
Chroniczne napięcie u dzieci i młodzieży może prowadzić do: problemów emocjonalnych (np. obniżony nastrój, zaburzenia lękowe), trudności w relacjach z rówieśnikami i dorosłymi. zaburzeń koncentracji i obniżonej samooceny. W dłuższej perspektywie może wpływać negatywnie na rozwój psychospołeczny oraz zdrowie psychiczne7.
Jak radzić sobie z napięciem u dzieci i młodzieży?
Zapobieganie stresowi i wypaleniu uczniowskiemu wymaga wspólnego działania rodziców, nauczycieli oraz specjalistów. Oto kluczowe sposoby na zmniejszenie napięcia:
- Obecność, zaangażowanie emocjonalne i empatia – regularna, otwarta komunikacja pozwala dzieciom dzielić się swoimi emocjami.
- Znajdowanie wspólnych metod i technik na radzenie sobie z napięciem – wielu rodziców też ma z tym problem; wspólne szukanie technik oddechowych albo własne, rodzinne sposoby na obniżanie napięć mogą być pomocne i skuteczne
- Organizacja czasu – ustalanie harmonogramu dnia z czasem na naukę, odpoczynek i aktywności rekreacyjne.
- Wsparcie psychologiczne – zwiększenie dostępności psychologów w szkołach i korzystanie z pomocy specjalistycznej, gdy jest to konieczne.
- Aktywność fizyczna – regularne ćwiczenia pomagają obniżyć poziom stresu.
- Edukacja o stresie – informowanie dzieci, czym jest stres i jak skutecznie sobie z nim radzić1,3.
Dane dotyczące stresu u dzieci i młodzieży mogą szokować i wywoływać pytania o powody tak powszechnych problemów psychicznych. Warto jednak podkreślić, że wyzwania te były i będą obecne – badania pokazują nam jedynie skalę i powagę sytuacji. Jednocześnie nauka dostarcza nam informacji o szkodliwości chronicznego napięcia oraz podpowiada, gdzie szukać rozwiązań. Ważne, by nie zatrzymywać się na stwierdzaniu faktów – potrzebne są działania indywidualne, takie jak zainteresowanie różnymi metodami wychowawczymi (współczesne wiele mówią o nauce regulowanie emocji od wczesnego dzieciństwa), poszukiwanie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym, sposoby na spędzanie wolnego czasu, ale i działania systemowe, takie jak wsparcie psychologiczne dla uczniów w placówkach czy zmiany w systemie edukacji.
Napięcie i wypalenie uczniowskie u dzieci i młodzieży to poważne problemy, one jednak nie znikną, bo są naturalną częścią życia – osoby dorosłe również doświadczają stresu. Celem powinno być nauka radzenia sobie z wyzwaniami i emocjami, bo to w taki sposób dojrzewają zdrowe, zrównoważone psychicznie osoby, które w dorosłości będą odczuwać satysfakcję ze swojego życia.
Źródła:
1. Stres. Czym jest i jak nad nim zapanować?
2. Koniec pandemii nie poprawił stanu psychicznego młodych Polaków
3. Rodzice nie wiedzą, jak czują się ich dzieci
4. Badanie jakości życia dzieci młodzieży w Polsce. Raport z badania
5. Nowa jakość czy patologia? Edukacja domowa w Polsce.
6. Raport skrócony, ogólnopolskie badanie dobrostanu zawodowego nauczycieli.
7. Stres szkolny. Niedostrzegane cierpienie dzieci.
8. Oczekiwania, wyzwania i obawy dzieci i młodzieży w Polsce związane z powrotem do nauki stacjonarnej.
